بەپیلانگێڕی بەغداو وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی ئەزموونی کوردستان لەبەردەم مەترسی لەناوچوونە

بۆ مێژوو :
بەپیلانگێڕی بەغداو وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی ئەزموونی کوردستان لەبەردەم مەترسی لەناوچوونە

هەناردەکردنەوەی نەوت و کاریگەری لەسەر سەروەری ئەزمونی هەرێمی کوردستان 

- حکومەتی بەغدا بەخواستی خۆی نەوت هەناردەناکاتەوە.
-لەپیلانگڵڕی دایە بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی دۆسێی نەوت و کۆتاهێنانی لەسەرەوەی و سەربەخۆی وزەی کوردستان.
-لەپیلانگێڕی دایە بەپشتیوانی هێزی دەرەکی   بۆ لەناوبردنی هەژموونی ڕۆژئاوا.

حکومەتی عێراق هەر لەدوای پەسەندکردنی دەستوری ساڵی ٢٠٠٥ و بەتایبەت ساڵی ٢٠٠٧ و پەسند نەکردنی یاسای نەوت وگازی فیدراڵی کەوتە پیلانگێڕی دژی جێ بەجێ نەکردنی دەستور و کۆنترۆڵکردنەوەی ئەو دەسەڵات و سەربەخۆی و سەروەریەی کەگەلی کورد بەخوێن بەدەستی هێنابوو.
هەنگاوەکانی حکومەتی عێراق بەشێوەیەکی فراوان دژی کورد لەسەر ئاستی ناوخۆی ،هەرێمی و نێودەوڵەتی  دەستی پێکردو ڕێگا نەما دەستی بۆببات و بەتایبەت ئەو دەست کەوتەیکورد لەبواری نەوت وگاز بەدەستی هێنابوو وەکوردی بە سیستەمی وزەی جیهانی بووەو لەسەر نەخشەی وزەی جیهان هەرێمی کوردستان بوە ژمارەیەکی حساب بۆکراو خاوەن سەروەری حکومەتی عێراقیش هەوڵەکانی هەرهەمووی بۆئەوەی و کە کۆنترۆڵی نەوتی هەرێم بکات و لەم ڕێگەیەشەوە سەروەریەکەی لێوەرگرێتەوە.

وە گەمارۆی نەوتی عێراق هەرگیز تەنها لەسەر نەوت نەبووە بەڵکو ئامانجی سەرەکیی سەروەری بەدەست هاتوی کوردە وە کێشەی نەوتی نێوان بەغدا و هەرێمی کوردستان لە بنەڕەتدا پەیوەندی بە سەروەرییەوە هەیە نەک نەوت.
دادگای باڵای فیدراڵی عێراق و بڕیاری دادگای پاریس،نەبوونی یاسای  نەوت و گازی فیدراڵی، کۆنترۆڵی بەغدایان بەسەر داهاتی نەوتدا چەسپاند و کۆتایی بە توانای حکومەتی هەرێمی کوردستان هێنا بۆ هەناردەکردنی سەربەخۆ.
پلانە نوێیەکانی بۆری، بۆرییەکانی تورکیا بەدەربازبوون لە دەرەوەی سنوری هەرێمی کوردستان، هاوتەریب لەگەڵ دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگای چین، ڕەنگدانەوەی گۆڕانکارییە جیۆپۆلەتیکییە فراوانترەکان و هەوڵەکانن بۆ پەراوێزخستنی هەژموونی ڕۆژئاوا( ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی) لە ناوچەکەدا.
لە دونیای فرەڕەهەندی جیۆپۆلەتیکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەندێکجار ئەستەمە وێنەی گەورەتر ببینین و بەدڵنیاییەوە ئەمە بۆ زۆرێک کە سەیری ململانێی بەردەوامی نێوان بەغداو  هەواێر  دەکەن ڕاست بووە. دیارترین دەرکەوتنی ڕووکەشی ئەمە لەم چەند ڕۆژەی دواییدا، دەسەڵاتی بەردەوامی گەمارۆی فرۆشتنی نەوتی سەربەخۆ لە هەرێمی  کوردستان  لەلایەن حکومەتی فیدراڵی عێراق  بووە. بەڵام ئەم ناکۆکییە هەرگیز لە بنەڕەتدا پەیوەندی بە نەوتەوە نەبووە. لەبری ئەوە پەیوەندی بە سەروەرییەوە هەیە. بەغدا دەیەوێت کۆتایی بەو ڕواڵەتییە بهێنێت کە لەکوردستان هێشتا هەیەتی و بە سادەیی بیخاتە ناو عێراقێکی یەکگرتووەوە. بێبەشکردنی هەرێمی کوردستان لە سەرچاوەی سەرەکیی دارایی – پارەی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت – لە ڕێگەی چەندین تەحەدای یاسایی پێشتر و دواتر لە ڕێگەی گەمارۆوە، تەنیا ئامرازێکە بۆ ئەم مەبەستە. هەموو شتەکانی تر تەنها بۆ ئەم مەبەستەیە.  هەفتەی ڕابردووتورکیا ڕایگەیاند دەیانەوێت لەگەڵ عێراق  هێڵی بۆری نوێی نەوت وگاز بنیات بنێن  کە نەوت و گازی سروشتی لە باشووری عێراقەوە بگوازێتەوە بۆ حەدیسە و لەوێوە بۆ تورکیاو بەندەری جەیهان  بەدەربازبوون بە باکووری عێراق لەدەرەوەی سنورەکانی هەرێمی کوردستان  ئەم هەوڵەش دواین ئامانجی کۆتایی بەغدایە بۆ کۆنترۆڵی هەرێمی کوردستان.
پێدەچێت زۆرێک پێیانوابێت کە سەرەتای ئەو گەمارۆی نەوتەی کە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣دا سەپێندرا، تێکچوون بوو لە ڕێککەوتنی ساڵی ٢٠١٤ی نێوان بەغداو هەولێر کە تیشکی خستە سەر ئەوەی کە بەغدا مانگانە بڕێکی دیاریکراو لە بودجەی خۆی بداتە هەرێم لە بەرامبەر ئاستێکی دیاریکراوی نەوت کە لە لایەن بەغداوە هەناردە  بکرێت پاشان لە بەرامبەردا بەغدا بەشە بودجە دەنێرێت. بە تایبەتی ئەو گرێبەستە ئەسڵییە بریتی بوو لە هەناردەکردنی تا 550 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە کێڵگەکانی هەرێم و کەرکوک لە ڕێگەی ڕێکخراوی دەوڵەتی عێراقی فیدراڵی بۆ بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ). لەبەرامبەردا بەغدا 17%ی بودجەی فیدراڵی دوای خەرجی سەروەری (لەوکاتەدا نزیکەی ٥٠٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی) لە مانگێکدا وەکو پارەی بودجە بۆ هەرێمی کوردستان دەنێرێت. ئەم گرێبەستە لەلایەن بەغداوە لەژێر فشاری توندی ئەمریکادا واژۆکرابوو کە بە نهێنی بەڵێنی بە کورد دابوو کە دواجار سەربەخۆیی تەواو بەدەست دەهێنن کاتێک هێزی پێشمەرگە شکستی بە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراقدا هێنا. لە واقیعدا هەمیشە ئەو ڕێککەوتنە لەلایەن بەغداوە داڕێژرابوو بۆ ئەوەی شکست بهێنێت. بۆ ئەو مەبەستەش هەر لە سەرەتای قۆناغی ئەو ڕێککەوتنە حکومەتی فیدراڵی کوردەکانی بەوە تۆمەتبار کرد بەوەی کە بە شێوەیەکی سەربەخۆ نەوت فرۆشتن بەردەوامە، ئەمەش بە نایاسایی لێی دەزانی. لە ئەنجامدا بەغدا هەستی بەبەهێزبوون و دەسەڵات کرد کە بە ئارەزووی خۆی بەشێکی زۆر لە پارەی شیاوی بودجەی کوردستان ڕاگرت.
دەستووری عێراق لەم چوارچێوەیەدا زۆر یارمەتی بەغدای دا، لە ساڵی 2005 دا بە شێوەیەک داڕێژرابوو کە هیچ ڕوونکردنەوەو شیکاریەکی یاسایی نەدات کە کام لایەن – حکومەتی فیدراڵ یان هەرێمی کوردستان  مافی   لەسەر نەوت هەیە لە هەرێمی کوردستاندا. دەستووری عێراق لەسەر ئەو پرسەی کە کام دەسەڵات دەسەڵاتی بەسەر ڕۆیشتنی نەوتی ناکۆکدا هەبووە، ڕوون نەبووەتەوە. بەگوێرەی زانیارییەکانی حکومەتی هەرێم، دەسەڵاتی بە پێی مادەکانی 112 و 115ی دەستووری عێراق هەیە بۆ بەڕێوەبردنی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان کە لەو کێڵگانە دەرهێنراون کە لە ساڵی 2005دا بەرهەمیان نەبووە- ئەو ساڵەی دەستوور بە ڕیفراندۆم پەسەندکرا. جگە لەوەش حکومەتی هەرێم پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە لە مادەی ١١٥دا هاتووە: “هەموو ئەو دەسەڵاتانەی کە لە دەسەڵاتە تایبەتەکانی حکومەتی فیدراڵیدا دیاری نەکراون، سەر بە دەسەڵاتدارانی هەرێم و پارێزگارەکانن کە لە هەرێمێکدا ڕێکخراو نین”. بەو پێیەش حکومەتی هەرێم پێداگری دەکات کە بەو پێیەی دەسەڵاتە پەیوەندیدارەکان بە پێچەوانەوە لە دەستووردا دیاری نەکراون، دەسەڵاتی فرۆشتن و وەرگرتنی داهاتی لە هەناردەکردنی نەوت و گازەکانی هەیە. سەرەڕای ئەوەش، دەڵێت دەستوور باس لەوە دەکات کە ئەگەر ناکۆکییەک سەریهەڵدا، ئەوا ئەولەویەت دەدرێت بە یاسای هەرێمەکان و پارێزگاکان. بەڵام بەغدا جەخت لەوە دەکاتەوە کە بەپێی مادەی 111ی دەستوور نەوت و گاز لەژێر خاوەندارێتی هەموو خەڵکی عێراقدایە لە هەموو ناوچەکان و پارێزگارەکاندا.
کە ووتمان، سەرەتای ڕاستەقینەی ناکۆکی ئێستای نێوان هەردوولا هیچ پەیوەندییەکی بە گرێبەستی ساڵی ٢٠١٤ەوە نییە. 
لە ڕاستیدا پەرلەمانی هەرێمی کوردستان یاسای نەوت وگازی هەرێمی کوردستان ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧ پەسەند کرد بۆ بەڕێوەبردنی نەوت وگازی هەرێمی کوردستان.
دواتریش پەرلەمانی هەرێمی کوردستان یاسای سندوقی کوردستان بۆ داهاتەنەوت یەکان ژمارە ٢ ی ساڵی ٢٠١٥ی پەسەندکرد بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ داهاتی نەوت.

لەکاتی هەناردەکردنی نەوتدا، حکومەتی هەرێم نزیکەی 350,000 بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهێنا – لە کۆی گشتی 3.3 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە سەرانسەری عێراق – و پلانی دانابوو تا کۆتایی ساڵی 2015 ئەمە بۆ یەک ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیاد بکات. قۆناغی داهاتوو دوای ئەوەی فرۆشی سەربەخۆی نەوت لەلایەن هەرێمەوە دڵنیاکرایەوە، گشتپرسییەکی پلان بۆ داڕێژراو بوو بۆ سەربەخۆیی هەرێمیش ئەنجام درا. حکومەتی فیدراڵ بە دروستی ئەمەی وەک هەڕەشەیەکی وجودی بۆ سەر داهاتووی خۆی دەبینی، بە لەبەرچاوگرتنی بەڵێنی ئەمریکا بە کورد سەبارەت بە شکستی دەوڵەتی ئیسلامی.

هەر لە بەرامبەر ئەم پاشخانە بوو کە زنجیرەیەک حوکمی یاسایی لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵی عێراقەوە لە ١٥/٢/٢٠٢٢ دەرکراو دژی یاسای نەوت وگازی هەرێم و هەڵوەشانەوەی گرێبەستەکانی.
لەلایەکی ترەوە حکومەتی فیدراڵی عێراق هەوڵی دا یاسای نەوتی گازی فیدراڵی بەدڵخوازی خۆی لە پەرلەمان پەسەند بکات و بتوانێت بەیەکجاری کۆتایی بە دەسەڵاتی  سەربەخۆیی لەبواری وزەی  کوردستان بهێنێت و هەرێمی کوردستان ناچار بکات"هەموو داهاتە نەوتییەکان و غەیرە نەوتییەکان" ڕادەستی بەغدا بکات. ئەمەش کۆتایی هاتنی هەر مشتومڕێکی مانادار بوو لەسەر ئەوەی کە ئایا هەرێم دەتوانێت حساب بۆ بەردەوامبوونی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت بکات بەبێ بەربەست لەلایەن بەغداوە. پاشان محەممەد ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، بە ڕوونی ڕایگەیاند کە یاسای نوێی یەکگرتووی نەوت – کە لە هەموو ڕوویەکەوە لە بەغداوە بەڕێوەدەچێت – هەموو بەرهەمهێنان و وەبەرهێنانەکانی نەوت و گاز لە هەردوو عێراق و هەرێمی کوردستان بەڕێوەدەبات و “فاکتەرێکی بەهێز بۆ یەکگرتوویی عێراق” پێکدەهێنێت. لە دەوروبەری هەمان کات، سەرچاوەیەکی باڵای وزە کە زۆر لە نزیکەوە لەگەڵ وەزارەتی نەوتی ئێران کاردەکات بە تایبەتی بە OilPrice.com ی ڕاگەیاند ، بەرپرسێکی زۆر پلە باڵای کرێملین لە کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ کەسایەتییە باڵاکانی حکومەت لە ئێرانەوە وتی: “بە دوور خستنەوەی  ڕۆژئاوا لە ڕێککەوتنی وزە لە عێراق، کۆتایی هاتنی هەژموونی ڕۆژئاوا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێتە بابەتی یەکلاکەرەوە لە کۆتاییدا کۆتایی بەڕۆژئاوا دەهێنین”.
هەروەها بڕیارە چین کە سپۆنسەری سەرەکی زلهێزەکانی وەک ڕووسیایە، سوود لە یەکگرتنی وەهای عێراق وەربگرێت. وەک ئێستاش، بەپێی ئامارەکانی پیشەسازی زیاتر لە یەک لەسەر سێی هەموو یەدەگی سەلمێنراوی نەوت و غازی عێراق و زیاتر لە دوو لەسەر سێی بەرهەمی ئێستای لەلایەن کۆمپانیا چینییەکانەوە بەڕێوەدەبرێت. بە تایبەتیتر کۆمپانیا چینییەکان بە کۆی گشتی پشکی ڕاستەوخۆیان لە نزیکەی ٢٤ ملیار بەرمیل یەدەگدا هەیە و بەرپرسیارن لە بەرهەمهێنانی نزیکەی ٣.٠ ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا. بەڵام پلانی تورکیا بۆ ڕاکێشانی هێڵی بۆرییە نوێیەکان کە بەدەوری ناوچەی کوردستاندا تێدەپەڕن، پلانی فراوانتری پەڕینەوەی پەکین بۆ دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی جیهانی، دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا یش زیاد دەکات. بۆرییە نوێیەکان دەبەسترێنەوە بە پرۆگرامی ڕێگای گەشەپێدانی ستراتیژی عێراقەوە کە ئامانج لێی دروستکردنی ڕێڕەوێکی گواستنەوەی بێ کێشەیە کە لە بەندەری گەورەی ئاوی قووڵی عێراقی ئەلفاو (کە بڕیارە لە ساڵی ٢٠٢٥ تەواوببێت) لە ناوەندە سەرەکییەکەی هەناردەکردنی نەوتی بەسرە لە کەنداوی فارس، بە درێژایی ڕێگاکە بە چەندین کێڵگە گەورەکانی نەوت و گاز، و لە کۆتاییدا دەچێتە ناو فیشخابور لەسەر سنووری عێراق لەگەڵ تورکیا. 
لێرەوە لە ڕێگەی پەیوەندییەکانی ڕێگاوبان و شەمەندەفەرەوە درێژ دەبێتەوە بۆ باقی ئەوروپا. یەکخستنی پلان بۆ داڕێژراوی هێڵی بەرگری تایبەتی چین لەگەڵ ژێرخانی پشتێن و ڕێگای  چین نوێنەرایەتی بەشێکی کۆتایی بەدیل دەکات لە گواستنەوە کە ڕێگایەکی ڕاستەوخۆی وشکانی لە (شیانەوە بۆ ئەوروپا) دەبینێت. هەروەها دەتوانێت وەک دوا ڕێگای بەدیل لە ڕێڕەوی گواستنەوەی دەریایی کاربکات، لە کوانژۆوە بۆ کۆڵۆمبۆ لە سریلانکا و دواتر تا بەسرە نەک بەردەوام بێت لە یەمەندا تێپەڕێت و بە دەریای سوور و کەناڵی سوێزەوە بچێتە دەریای ناوەڕاست. سوودێکی جیۆپۆلەتیکی زیادە بۆ چین ئەوەیە کە هێڵی بەرگری تایبەتی نوێی عێراق پێویستە خێراتر و کەمتر تێچووی ئەو ڕێگایە بێت کە ڕکابەرە سەرەکییە جیهانییەکەی، ئەمریکا، بەدڵیەتی و لە ڕکابەرە سەرەکییەکەیەوە دەستپێبکات، کە هیندستانە – واتە ڕێڕەوی ئابووری هیندستان-ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-ئەوروپا.

ئەنجام 
لەکۆتایی شیکاریەکەمان گەشتینە ئەو ئەنجامەی کە پیلانێکی حکومەتی عێراق بەپشتیوانی وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەیە بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی دۆسیەی نەوتی هەرێمی کوردستان و لەم ڕێگەوە کۆنترۆڵی سەروەری و سەربەخۆی دەیان ساڵەی خەباتی خەڵکی کوردستان بکەن و ئەزمونەکەمان لەناوببەن.
لەلایەکی ترەوە ئەمانجی ئەم پیلانگێڕی  وەدرنانی وڵاتانی ڕۆژئاوایە لە کوردستان و عێراق و کۆتایی هێنان بەهەژمونی ڕۆژئاواو جێگرتنەوەی بەهەژموونی چین و ڕوسیاو  هاوکارەکانیآن .
بەپێی ئەم شیکاریە ئەوەمان پێدەڵێن کە حکومەتی عێراق ناوێت هاوبەشی ڕاستەقینە لەگەڵ کورد بسەلمێنێت و کۆتای بەمافەد ستوریەکان ،کۆنترۆڵکردنەوەی دۆسێی نەوت و گازی کوردستان و سەپاندنی هەژم ون و سەروەری خۆی بەسەرخاک و خەڵکی کوردستاندا .
پلانی پێچەوانەی کورد بۆ شکستی ئەم پلانەی بەغدا:
١- پێویستە کورد لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی بەشێوەیەکی یەکگرتوو پەیوەندیەکانی بەهێز بکات و مەترسی کانی ئەم پیلانگێڕیە بەجیهان بەگشتی و وڵاتانی ڕۆژئاوا بەتایبەتی بگەیەنێت و بەھرەیەکی بەهێزو پشتیوانی بۆ ئەزمونی کوردستان پەیدا بکات لەهەمانکات ئەم پیلانە دژی وڵاتانی ڕۆژئاوایە ئەوانیش بێدەنگ دانانیشن وناهێڵن ئەم پیلانە وەربگرێت.
٢- پێویستە کورد لەسەر ئاستی بەغداد پەیوەندی بەهێز لایەنەکانی عێراقەوە بکات و مەترسی و لێکەوتەی ئەم پیلانە لەسەر عێراق و کوردستان ڕونبکاتەوەو هەوڵە شکستخواردوەکانی دەسەڵاتدارە یەک لەدوای یەکانی عێراق وەبیربان بهێنرێتەوە چ کارەسات و ماڵ وێرانی کان بەسەرعێراقدا لەڕابردوو هێناو هەمویان لەناوچوون تەنها کوردمایەوە.
٣-هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق باشترین کارت دەبێت بەدەستی کوردەوە بۆئەوەی حکومڕانێکی دۆستی کورد بهێننە سەرحکوم کە مافەکانی کورد بپارێزێت نەک تەواوکەری پیلانگێڕیەکەبێت.
٤- نابێت بەهیچ شێوەیەک یەک دڵۆپ نەوت ڕادەستی بەغدا بکرێت بەبێ پەسەندکردنی باسای نەوت وگازی فیدراڵی بەپێی دەستور نەک خواستی بەغدا.
٥- یەکگرتووی هێز لایەنەکانی کوردستان بەگشتی و یەکێتی و پارتی بەتایبەتی و بەشداری هەڵبزاردنی عێراق بەیەک لیست و نیشاندانی هێزی کورد لەبەغدا بەدیهێنانی مافەدەستوریەکانی کوردستان بەپێچەوانەوە هەموو هێزەسیاسیەکان و ئەزموونەکەشمان دەکەوێتە بەردەم مەترسی لەناوچوون.