كەركوك لە بیرەوەرییەكانی هۆمەر دزەیی

كەركوك لە بیرەوەرییەكانی  هۆمەر دزەیی
«هەرگیز ئەو ڕۆژە خۆشانە لەبیر ناكەم كە لەشەقامەكانی شاترلو و كەركوكی نوێ بەسەرم دەبرد»

ئومێد نەجم محەمەد

لەسەرەتای پەنجاكانی سەدەی رابردوودا هونەرمەند هۆمەر دزەیی لە هەولێرەوە  ڕوو دەكاتە شاری كەركوك بۆ تەواوكردنی خوێندنی ئامادەیی ،وەك خۆی لە بیرەوەرییەكانیدا ئاماژەی پێ داوە شاری كەركوك وەرچەرخانێك بوو لە ژیانیدا، لەو شارەدا چاوی كرایەوە و بوو بە رێخۆشكردنێك بۆ تێگەیشتن و حەزلێكردنی ژیانی رۆژئاوا ، لە كەركوك خولیای  كەوتە سەر موزیكی رۆژئاوا، هەر لە كەركوك كەسایەتیەكی ناوداری كورد فێری نوسینی لاتینی كردووە. باسی ساڵی 1954 و  رێگەنەدانی حكومەت بە كورد بۆ سازكركردنی ئاهەنگی نەورۆز لە كەركوك ده‌كات. وادیارە جوانی كچانی كەركوك دڵی هۆمەر دزەیی گەنجیان بردووەو یەكەم چیرۆكی عەشق و خۆشەویستی ئەو لەو شارەوە دەست پێدەكات، بیرەوەرییەكانی ژیانی چوارساڵەی ژیانی لەكەركوك وای لە لەو هونەرمەندە كردووە بڵێ : « هەرگیز ئەو ڕۆژە خۆشانە لەبیر ناكەم كە لەشەقامەكانی شاترلو و كەركوكی نوێ بەسەرم دەبرد».


هۆمەر دزەیی چۆن باسی  ساڵانی ژیانی لە كەركوك دەكات؟

ساڵانی شاری كەركوكم وەرچەرخانێك بوو لە ژیانمدا
عومەر دەبابە ئەندامی مەكتەبی سیاسیی پارتی بو ئەویش لە كەركوك دەژیا

ساڵانی خوێندنی ناوەندیم، كە لە سەردەمی ئێمەدا سێ ساڵ بوو و ساڵێكی ئامادەییشی هاتە سەر، كە دەكاتە چوار ساڵی خوێندن، ئەمانەم لە كەركوك تەواو كرد ( 1954 -1951). واتا نزیكەی نیوەی یەكەمی پەنجاكانی سەدەی بیستەمم لە كەركوك بەسەر بردووە. بۆ منێكی نەوجەوان ساڵانی شاری كەركوكم وەرچەرخانێك بوو لە ژیانمدا. كەركوك لەبەرئەوەی كە كۆمپانیای نەفتی (IPC) لێ بوو، ژمارەیەكی زۆر لە كارمەندی بەریتانی لەوێ لە گەڕەكێكی نوێ بە ناوی (نیو كەركوك new Kirkuk كركوك الجدیدە) دادەنیشتن. زۆر لە ئاسووری و كلدانی و ئەرمەنییەكانی كوردستان و عێراقیش لە كەركوك گردبووبوونەوەو لە كۆمپانیای نەفتدا كاریان دەكرد.

لە ساڵانی پەنجاكانا گۆرانی و موزیكی رۆژئاوایی لە كەركوك زۆر باو بون

لە ساڵانی پەنجاكانا ئەم گۆرانی و موزیكە رۆژئاواییانە لە كەركوك زۆر باو بون. لە كەركوك من و كاك سەعدی برام گرامافۆنێكمان كڕیبوو و هەر گۆرانی نوێ دەرچووبایە لە دوكانەكەی نائیل یەعقوبی دەست دەكەوت.

لە قۆناخی قوتابخانەی ناوەندیم لە كەركوك (1951-1954) لەپاڵ قەوانی ئینگلیزی، هەندێ گۆرانیی خۆشی فرانسی و ئیسپانی و ئیتاڵیشم دەكڕی، هەرچەندە ئەوسا هیچیش لە زمانەكانیان تێنەدەگەیشتم، بەڵام مێلۆدییەكانیان ئێستەشی لەگەڵدا بێ، كارێكی عاتیفیی زۆری دەكردە ناو دڵ و هەست و هەناوم. ئێستاش وەك دوێنێ بووبێ ئەوهام لەبیرە، كە لەگەڵ كاك سەعدی برامدا ئەو قەوانانەمان بە گرامۆفۆن لێ دەدا، خەیاڵ دەیبردمە جیهانێكی پڕ لە فانتازی و خەونی خۆش خۆشی نامۆ و دوور لە جیهان و ژینگە كوردەوارییەكەی خۆمان و مووچڕكیان بە ناخمدا دێنا، كە هێشتا چاوم بە هیچ وڵاتێكی دەرەوەش نەكەوتبوو. زۆر لەو گۆرانییە بیانییانەم ئەزبەر كردبوو.
بەم جۆرە لەو ماوەیەی كە بۆ خوێندن لە كەركوك بووم، خولیام كەوتە سەر موزیكی رۆژئاوا، چ كلاسیك چ گۆرانی ئینگلیزی و بە زمانە ئەوروپاییەكانی دیكەش. لەگەڵ كاك سەعدیی برام، قەوانژەنێكمان كڕی كە جاران سێ ناویان پێ دەگوت: قانوون، سندووق، گرامۆفۆن. هاوكلاسێكی كاكە سەعدیم (نائل یعقوبی) دوكانێكی فرۆشتنی قەوانی رۆژئاوایی كردبووەوە. هەرچییەك لە گۆرانی و موزیكی رۆژئاوایی (ئینگلیزی، فرانسی، ئیتاڵی و ئیسپانی)  تازە دەربكەوتایە، لەوێ دەست دەكەوت و یەكسەر دەمانكڕی.
ئەمن لێرەشدا هەر ئاوازێك، كە كارێكی عاتیفیی تایبەتی تێ كردبام، یەكسەر بیرم بۆ ئەوە دەچوو: ”بۆچی ئەم ئاوازە خۆشە بە وشەی كوردیش نەوترێت؟” و هەوڵم دەدا وشەی كوردی بۆ دابنێم. لەو ساوە ئیتر بۆم دەركەوت كە ئاوازی خۆش هەر لەناو میللەتەكەی خۆماندا نییە، بەڵكوو لە هەموو دونیادا شتی خۆش هەیە.
بەم جۆرە رەوڕەوەی حەزی موزیكم كەوتە سەر جووتسایدی لایەك موزیكی فۆلكلۆری كوردی و لایەكەی تریش موزیكی رۆژئاوایی. كە ئاوازێك دڵی پێكابوام، ئیتر حەزم دەیچوێ و گوێم لەوە نەبوو هی چ نەتەوەیەكە. وام لێ هات كە لە بواری هونەردا كۆزمۆپۆلیتیزم بەسەر ناسیۆنالیزمە كوردییەكەمدا زاڵ دەبوو.


« لە كەركوك كەمانێكم كڕی و چەند وانەیەكی كەمانم لای پیرەمێردێكی ئەرمەنی وەرگرت»

دوای ئەو ماوە كورتەی خوێندنی ناوەندی هەولێرم ئیتر رۆیشتنم بۆ كەركوك و ئەوە یەكەم جاربوو لە ژیانمدا كە هەستێكی غەریبی بۆ هەولێر دامبگرێ... 

كە ساڵی 1953 قۆناخی ناوەندییم تەواو كرد، ئەوە بوو كە ساڵی سكۆلاری 1954-1953 بە نابەدڵییەكەوە گواستمەوە بۆ ئامادەیی كوڕانی كەركوك (اعدادیە كركوك للبنین). چاكم لەبیرە بەڕێوەبەرەكەمان مامۆستا حوسێن سەعید بوو، یادی بەخێر پیاوێكی كوردی زۆر باش بوو.
ساڵی 1952 لە زۆر رووەوە ژیانی گۆڕیم، كەركوك دنیایەكی نوێ بوو بۆ من، چاوم كرایەوە بۆ موزیكی رۆژئاوایی و موزیكی كلاسیك و بۆ ماوەیەك وانەی ئامێری كەمانچەشم لای مامۆستایەكی ئەرمەنیی وەردەگرت.
لەو ساڵە بەدوا جگە لە خوێندنی خۆم خولیاشم بۆ موزیك و شیعر دانان هەر گڕی دەگرت. كەمانێكم كڕی و چەند وانەیەكی كەمانم لای پیرەمێردێكی ئەرمەنی (كریكۆر) وەرگرت. دەستیشم كرد بە شیعر نووسین كە زیاتر بۆ گۆرانیم دادەنان و گۆرانییەكانیش هەندێ ئاوازی بیانیی زۆر باوی ئەو سەردەمە بوون.
منیش وەك هونەرمەندێك  نەك حەزم هەر لە موزیك و گۆرانی بوو بەڵكو رەسمكێشانیش یەكێك بوو لە خولیا دڵخۆشكەرەكانم. چاكم لەبیرە لە كەركوك وێنەیەكی زۆر جوانی مەلا مستەفای بارزانیم بە بەرگی جەنەڕاڵیەوە كە لە مهاباد بووە بە قەڵەمی ڕەش كێشا بوو.
كاك سەعدی برام و من چوار ساڵ لە كەركوك خوێندمان 51 - 54 ساڵی یەكەم كاك ئەنوەری براشمان لەگەڵدا بوو بەڵام دواتر ئەو بەكالۆریای وەرگرت چوو بۆ توركیا لەوێ كۆلێژی پزیشكیی تەواو كرد.


ئاستی رۆشنبیری دانیشتوانی شاترلو زۆر بەرزتر بوو بە گەڕەكە شەعبیەكان
ئاستی رۆشنبیری و رابواردنی كۆمەڵایەتیی دانیشتوانی شاترلو زۆر بەرزتر بوو بە گەڕەكە شەعبیەكان. لەوێوە ئیتر دیدم بەرامبەر بە كەركوك گۆڕا.  خانوەكەی شاترلومان پێم وایە هی ئەفسەرێكی عەرەب بوو، زەعیم ره‌مزی، كە ئەگەر لێم تێك نەچووبێ لە بنەماڵەی الشاوی بوو و ماڵەكەی خۆیشی هەر بە تەنشت ئەوەی ئێمەوە بوو. گەڕەكی شاترلو كەوتبووە سەر رێی كەركوكی نوێ. ئەمەشیان گەڕەكێكی مۆدێڕن بوو و ئۆفیسەكانی كۆمپانیای نەفتی IPC لێ بوو لەگەڵ چەند ریزێك خانووی جوان جوانی زۆر سادە كە لە رووی ئەندازەی ئاركیتێكتوورەوە زۆر جیاوازییان هەبو لە خانووی ئاسایی دانیشتوانی شار. ئەو خانووانە بۆ كارمەندە بریتانییەكان و بۆ كارمەندی پایە بەرزی عیراقیش تەرخان بوون ئەوانەی كە لەگەڵ بریتانییەكان كاریان دەكرد. زۆر لەوانەش ئاشوری عیراقی یان كوردستانی بوون.
لەبەر ئەوە گەڕەكی شاترلوش كە نزیك ئەو گەڕەكە (كەركوكی نوێ) بوو ئەویش جێی دانشتوانی كۆمەڵانی ئاشوری و كلدانی و ئەرمەنیش بوو و وەك وتم لە رووی ژیانی كۆمەڵایەتی و ئاستی رۆشەنبیری و بگرە تەنانەت لە پۆشینی جلوبەرگ و مۆدەی سەرو توالێتی كچ و كوڕەكانیشیانەوە زۆر جیاواز بوون لەوەی سەوادی دانیشتوانی كەركوك بە كورد و توركمانیشەوە. بۆ نموونەوە تی شێرت و كراسی رەنگاوڕەنگ و پانتۆڵی تەسك یان شۆرت و سەرو قژی بە بوكلە كە مۆركی كوڕە نەوجەوانەكانی شاترلو و كەركوكی نوێ بوو لە گەڕەكە شەعبیەكانی كەركوكا هەر عەیب بوو و هەندێ كەسوكاری پارێزیاری منداڵانی ئەو گەڕەكانە هەر نەشیاندەهێشت كوڕەكانیان شتی وا لەبەر كەن یان قژیان بەو شێوەیە توالێت بكەن چونكە بەلای ئەوانەوە ئەمە رەفتارێكی ژنانە بوو. ئەمن دڵم بەو مۆدە تازانە زۆر خۆش دەبوو و یەكسەر پەیڕەوم دەكرد بێ كێشە لەگەڵ برا لەخۆم گەورەترەكانم كە بە پێچەوانەوە یارمەتیشیان دەدام چونكە ئەوانیش حەزیان لە كولتووری مودێڕنی رۆژئاوا دەكرد و هەمووشمان ئاشقی موزیكی كلاسیك ببووین.
كەركوكی نوێ شەقامەكانی پان و پۆڕ و زۆر پاگژ بوون. تۆ ئەگەر ئێواران پیاسەیەكت بكردایە و ئەو هەموو كچ و كوڕە جوان و جەحێڵانە بە جلی مودێلاتی ئەوروپاییت بدیایە وا بە جووتە دەگەڕێن یان یاری تێنس دەكەن یان بە سواری پایسكل و رۆڵەر سكەیت (پێڵاوی چەرخدار) تیژ بەلاتا رەت دەبن و دەچوونە فرۆشگای بەناوبانگی ئۆرۆزدی باك، خۆ هەر لەتو وابێ لە شارێكی ئەوروپادای نەك لە كوردستان گەشت و گوزەر دەكەیت. جام نێكی كە لە گوندێكی رەقوتەقی دەشتی دزەییەوە و لە هەولێرێكی ئەو زەمانە زۆر دواكەوتوو و پارێزیارەوە هاتبووم كە، بێجگەلە سەفەرە چەند رۆژییەكەی ساڵی 49ی بەغدام، لە حەیاتی خۆما ژنێك یان كچێكی بە جلی مۆدەم نەدیبووو بێ عەبا و پێچە (من باسی ژنی لادێ ناكەم كە ئەوان هەر بە جلی كوردییەوە بوون و عەباو پێچەیان هەر نەشدیبوو) دەڵێم لەپڕێكا ژنە ئینگلیزو هەندێ ژنە كریستیانەكانی خۆمانیش دەدی ترومبیل داژۆن و سواری پایسكل دەبن ئەمانە هەمووی چاوی منیان كردەوە كە «نەخێر!! كورە دیارە دنیایەكی تریش هەیە ئەمن لێی بێ ئاگام. بۆ هونەرمەند، بۆ شاعیر، بۆ بیرمەند، بۆ رۆشنبیر ئەم دونیایە خەیاڵییە كە لە ئاسمانا بەدوایدا دەگەڕێت ئەوەتا وا لەبەردەمیا بۆی ئاوەڵا كراوەتە سەر گازی پشتەوە. بۆیە لەو ساڵەوە 1952 ئیتر كەركوك بوو بە قۆناخێكی وەرچەرخان لە ژیانی مندا و ئا لەوێوە ئیتر هەستم كرد خۆم بناسم.

بایسكیل و گالیسكە بۆ هاتووچۆ لەناو كەركوك سەرنجی ڕاكێشا
«لە كەركوك سەرسامی ئەو دنیایە تازەیە بووم ، لە هەولێر شتی وا نەبوو»

من و كاكە سەعدی گواستمانەوە بۆ ناوەندی شەرقیە كە بەڕێوەبەرەكەی پێم وایە فاتیح بەگ ناوێك بوو، كوردێكی ئێسك سوك بوو. بایسكیلێكیشمان كڕی كە بەیانییان كاكە سەعدیم منی لە پشت خۆی سوار دەكرد بۆ قوتابخانە و ئێوارانیش كاكە ئەنوەری برام پێی دەچوو بۆ قوتابخانەكەی خۆی. ئەوەی كە لەناو شاری كەركوكیشا سەرنجی رادەكێشام ئەو هەموو گالیسكانە بوون كە دوو وڵاخ رایدەكێشاو بە پەنجاییەك یان دووان دەیبردی بۆ شوێنی مەبەست. ئەوەش بۆ من شتێكی نوێ بوو و لایەنێكی تری شارستانییەتی پێشكەوتووی بۆ دەردەخستم. پێشتر لە سەفەرەكەی بەغدام گالیسكەم بینیبوو بەڵام دڵم خۆش بوو كە ببینم لە شارێكی كوردیشدا ئەم دیاردەی «تێكنۆلۆژیای پێشكەوتوو» هەیە. لە هەولێر شتی وا نەبوو.

لە كەركوك ئەمن حەیران و سەرسامی ئەو دنیایە بۆ من تازەیە بووم  كە بۆ منی هونەرمەند و شاعیر كە تازە دەستم پێ كردبوو خۆم لە شیعردانانیش بدەم جیهانێكی تەلیسماوی پڕ لە خەون و خەیاڵی پەمەیی بوو.. پێشتر هەرگیز چاوەڕێم نەدەكرد ئەو خەون و خەیاڵە رۆژێك لە رۆژان لێم ببێت بە راستی و لە شارێكی كوردنشیندا بە چاوی خۆم بیبینم.

كەركوك و نەورۆزی ساڵی (1954)
حكومەت  تەنها  لە  كەركوك  مۆڵەتی  بە گێڕانی ئاهەنگی  نەورۆز نەدا!
بۆ گێڕانی ئاهەنگی نەورۆزی ساڵی 1954یش بیستبوومان كە حكوومەت مۆڵەتی دیوانی (رەسمی) دەدات. وه‌فدێكی قوتابییانی كوردی كەركوك كە یەكێكیان كاكە سەعدی برام بوو چوون بۆ لای موتەسەڕیف (پارێزگار) و داوای مۆڵەتیان بۆ ئاهەنگەكە لێ كردبوو. پارێزگار بەڕێز رەشید نەجیب بوو كە مرۆڤێكی زۆر كوردپەروەر و شاعیر و خاوەن مێژوویەكی كوردایەتیی پاك بوو و لە هەڕەتی لاوییدا هەمیشە یەكێك بووە لە نووسەرانی رۆژنامەی (ژین) و (گەلاوێژ). رەشید نەجیب زۆر بەدڵخۆشییەوە پێشوازی لە وەفدەكە دەكات بەڵام زۆر بەجوانی تێیان دەگەیەنێت كە بەداخەوە ئەو  مۆڵەتەی كە دەرچووە كەركوك ناگرێتەوە و ئامۆژگارییان دەكات بچن بۆخۆیان بەبێ هەرا و بەخشكەیی بێ دەعەواتی رەسمی یادی نەورۆز بكەنەوە. راستییەكەی ئەمن لەبیرم نەماوە چیمان كرد بۆ ئەو رۆژە بەڵام لەبیرمە هەموومان جلی كوردیمان لەبەر كردبوو و یەكێك لەو وێنانەم هی رۆژی نەورۆزەكەی ئەو ساڵەی كەركوكە. حكوومەت لە سلێمانی و لە هەولێریش مۆڵەتی دابوو بۆ گێڕانی ئاهەنگەكە بەڵام لەوە دەچێ لە پلانیدا بووە شاری كەركوك دوور راگرێت لە بۆنەی وەها كە هەستی ناسیۆنالیسیزمی كوردی لێ بتەنێتەوە.

ئاهەنگەكانی بە بۆنەی نەورۆز لە شارەكانی كوردستانا مەرج نەبوو هەمووی لە رۆژی 21ی ئادارا بگێڕدرێن، هەر شارەو بەپێی كەشوهەوا و بەپێی هەلومەرجی خۆی و بە لەبەرچاوگرتنی هاتنی میوانی شارەكانی دی رۆژێكی نزیكی لەو رۆژەوە هەڵدەبژارد. جا ئێمەش لە كەركوك وه‌فدێكمان پێكهێنا و پاسێكمان بەكرێ گرت چووین بۆ ئاهەنگی نەورۆزەكەی سلێمانی كە لە تووی مەلیكا دەكرا.

«لە كەركوك جۆرە ناوبانگێكم وەك دەنگخۆش پەیدا كرد»
« لە گۆرانییە كوردییەكانا  (تەحسین شێخ حەبیب تاڵەبانی، نووری شێخ جەمیل تاڵەبانی)  دەبونە كۆرسم»

ساڵی 1954 پۆلی چواری خوێندنی ئامادەییم لە كەركوك تەواو كرد و ئەوە دوا ساڵیشم بوو لەو شارە خۆشەی كوردستان، چونكە بۆ پۆلی پێنجەم كە خوێندنی سانەوی لە زەمانی ئێمەدا هەر پێنج ساڵ بوو چووم بۆ بەغدا و بەكالۆریاكەم لەوێ وەرگرت. وەك پێشتریش وتوومە كەركوك لە ژیانی مندا لە زۆر رووەوە قۆناخی وەرچەرخان بوو، لەوێ چاوم كرایەوە و بوو بە رێخۆشكردنێك بۆ تێگەیشتن و حەزلێكردنی ژیانی رۆژئاوا. یەكێك لە هاوكلاسەكانم كە بووین بە برادەری نزیكی یەكتری سانخیرۆ یۆحەننای ئاشووری بوو كە هەر بە سانخۆ بانگمان دەكرد. كوڕێكی باریكەلەی ئاتلێتیك كە لە سپۆرتا زۆر لێهاتوو بوو و بیستم كە سانەویی تەواو كرد بە بورس نێردرا بۆ ئاڵمانیای رۆژهەڵاتی ئەو زەمانە دكتۆرا لە سپۆرت بخوێنێ. سانخۆ برایەكی لەخۆی گەورەتری هەبوو (ولیەم) كە ئەكۆردیۆنژەنێكی باش بوو و لە كلوبی كۆمەڵایەتیی كۆمپانیای نەفت لە گەڕەكی (كەركوكی نوێ) شەوان ئەكۆردیۆنی دەژەنی. ئەو ساڵەی دواییم لە كەركوك ساڵی خویندنی 54 جۆرە ناوبانگێكم وەك دەنگخۆش پەیدا كرد. لە بۆنەكانی قوتابخانە هەمیشە من سۆڵۆسینگەری گۆرانیی كوردی و میسری و جارێكیش ئینگلیزی بووم بە گۆرانیی بەناوبانگی ئەو سەردەمە perhaps perhaps perhaps. لە گۆرانییە كوردییەكانا كۆرسیشم هەبوو بۆیان دەگێڕامەوە. جارێكیان كۆرسەكەم ئەم برادەرانەم بوون كە راستییەكەی هیچ كامێكیان دەنگخۆش نەبوون بەڵام چی بكەم كەسی ترم  دەست نەكەوت: (دارا ئەدیب، تەحسین شێخ حەبیب تاڵەبانی، نووری شێخ جەمیل تاڵەبانی). لە هەندێ لەو ئاهەنگانەدا ولیەم ئەكۆردیۆنی بۆ لێ دەدام.

هۆمەر دزەیی چیرۆكی یەكەم عەشقی لەكەركوكەوە دەست پێدەكات
ئەشقە یەك لایەنەكەی بۆ (كچە ئاسوری یەكی كەركوكی)
دكتۆر مەلەك لە كەركوك دادەنیشت و لەوێ زیاتر لە (دكتۆر مەلیك) دەناسرا، خەڵكی شاری ورمێی ئێران و لە دوای تێرۆر كردنی مار شەمعون لەلایەن سمكۆی شكاكەوە لەگەڵ زۆر خێزانی تری ئاسوری ئێرانیان بەجێ هێشبوو و لە كەركوك نیشتەجێ بووبوون. دوو كوڕ (جۆرج و جێمس) و سێ كچیان هەبوو (ئەلیس و بیاتریس و لەیلا) كە هەردوو كوڕەكان لەگەڵ پورزاكانم لە هایسكووڵە ئەمریكاییەكەی بەغدا دەیانخوێند. ئەوەندە دەڵێم بۆ ئەو ساڵانە (52، 53، 54)  ژیانە نوێكەی كەركوك وردە وردە منیان لە ژیانە سادە و ساكارە جوتیارییانەكەی دەشتەكەی پیرە هەولێرێ دادەبڕی.
ئەمن لە كەركوك ماڵی دكتۆر مەلەكم پێ دەزانی چونكە لە سەر رێی قوتابخانەم بوو لە سەرەتای گەڕەكی شاترلوو ئەو گەڕەكەی كە من و كاك ئەنوەر و كاك سەعدی براشم لێی دەژیاین ، نزیك (ئاسكی داگرمان) واتا (كۆنە ئاسیاوەكە).
لەسەر دەرگای ماڵەكەیان نوسرابوو (الدكتور پول ملك). لەیلا لە قوتابخانەی ناوەندی كچان بوولە كەركوك و من و دارای برادەرم نێوەڕۆیان دوای وانەكانی خۆمان بە پەلە پڕووزێ خۆمان دەگەیاندە بەر دەركی قوتابخانەكەیان سەیری هاتنە دەرەوەی كچەكان بكەین. ئەمن لەیلام كەوتە دڵەوە، لەیلا باریكەلەیەكی رەشتاڵە و پێموایە لە تەمەنی خۆما بوو، شانزدە ساڵی.
من و دارا زۆرجار لە كاتی بەربوونی قوتابخانەی كچان دەچوینە لای قوتابخانەكەیان هەر بۆ ئەوەی چاوێكمان بە دڵبەرەكانمان بكەوێت و من كزە ئومێدێكیشم هەبوو كە رەنگە لەیلا لە كەركوك هەڵوێستێكی تر بەرامبەر بنوێنێ كە من بۆ ئەو بێگانە نیم و رەفیقی براكانیم. دیار بوو شیرینیش هەمان بەزمی بە دارا دەكرد و یەك مەرحەباشی لێ نەدەكرد. بە درێژایی ساڵانی كەركوكمان من و دارا كە شەیدای ئەو دوو كچە بووین كەچی نە شیرین ئاگای لە فەرهاد بوو و نە لەیلاش لە مەجنون. دوو عاشقی فاشیل.
ساڵ سوڕایەوە و ئاگری خۆشەویستیم بۆ لەیلا ئەمجارەیان بوو بە هەوێنی شیعرێك بۆ ئاوازی گۆرانیەكی ئیسپانی، تایتڵی شیعرەكەم كرد بە (لەیلا پۆڵ مەلەك) و شیعرە كوردییەكەم لەگەڵ ئاوازەكە دەگونجاند. كە تەمەنم هێشتا هەر شانزدە ساڵێك دەبوو.

«ئاغاكانی دزەیی زوو زوو سەردانی كەركوكیان دەكرد بۆ گەشتوگوزار»
خزمە دزەییەكانم لە ئاغاكان بە تایبەتی ئەوانەی دانیشتووی كەندێناوە كە لە كەركوكەوە نزیك بوون زوو زوو سەردانی ئەو شارەیان دەكرد بۆ رابواردن و گەشتوگوزار. كەركوك مەلهای لێ بوو و زۆر جار هونەرمەندی سوری و لوبنانی دەهاتن لەوێ گۆرانیان دەوت. ئەو خزمانەم لە ئوتێل شەهرەزادی كاكە حەمە دادەبەزین كە كەوتبووە سەر رێی بەغداو ئوتێلێكی زۆر خۆش بوو. كاكە حەمە و كاك نەشئەتی هاوبەشی كە هەردووكیان خەڵكی سلێمانی بوون و یەكەمیان خزمایەتیەكی نزیكی لەگەڵ كاك ئیبراهیم ئەحمەدا هەبوو خۆیان ئوتێلەكەیان بەڕێوە دەبرد و بیرمە حەمە غەریبیش بەرپرسی هەموو كاروباری ئوتێلەكە بوو.
لێرەدا هۆمەر دزەیی چیرۆكێكی خۆش و سەیری بەڕاستیمان بۆ دەگێڕێتەوە كە پتر لە 25 ساڵێك دواتر رووی دا بەڵام بنەچەی شانۆگەرییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ساڵانەی لە كەركوك ئەژیا.
« لەساڵی 1975-1980 ژنم هێنابوو و ماڵم لە شاری رێدینگی ئینگلتەرە بوو لەنزیك لەندەن. رۆژێكیان لەگەڵ رووناس خانی هاوسەرم چووین بۆ قوتابخانەیەكی فێربوونی شۆفێری بۆ ئەوەی رووناس مۆڵەتی لێ خوڕین وەرگرێ.
كە دانیشتین لای كابرای ئینگلیز و رووناس ناوی خۆی دایێ و پاشناوەكەی دزەیی بوو كابرا هەر سەیری ناوەكەی دەكرد و لێی ورد دەبۆوە. لەپاشانا رووی كردە رووناس و وتی ئەم ناوە (دزەیی) بۆ من غەریب نییە و لە ناوێكی كوردی دەچێ. رووناسیش بە سەرسوڕمانەوە وتی چاكت پێكا من كوردم بەڵام تۆ چوزانێ ئەم ناوە كوردییە؟ كابرا وتی تۆ دەبێ كوردی دەشتی هەولێر بیت چونكە بنەماڵەی دزەیی لەو دەشتە نیشتەجێن. كابرا پێدا چوو و وتی ئەمن لە سەرەتای ساڵانی پەنجاكانا شۆفێری ( ولیەم ئیگڵتنWilliam Eagleton)  بووم لە كەركوك  كە ئۆفیسێكی رۆشنبیری لەوێ كردبۆوە. وتی ئیگڵتن پەیوەندی و ئاشنایەتییەكی زۆر نزیكی بە ئاغاكانی دزەیییەوە هەبوو و زۆرجاران بەهاران دەچووینە گوندەكانیان و ئێمەیان دەبردە راوە مامز (راوە ئاسك) لە چیای قەرەچوغ ولە دەشتی قەراجێ. كابرا دەستی پێكرد ناوی هەندێ لەو ئاغایانە بێنێ...وتی ئەمانە هەموویان رەفیقی وڵیەم ئیگڵتن بوون.

خۆشەویستترین برادەرانی رێچكەی ژیانم لەكەركوك پەیدا كرد
ساڵی 1952 لە زۆر رووەوە ژیانی گۆڕیم، كەركوك دنیایەكی نوێ بوو بۆ من، كۆڵێك برادەری نوێم پەیدا كرد، لە خوێندنیشا بەتەواوی كەوتمە سەر ڕێچكەی حەزو ئارەزوو و خەونبینین بە پاشەرۆژێكی رۆشەنتر، بەڵام لەمانە لە هەمووی خۆشتر بۆمن ناسینی كوڕە لاوێك بوو كە ئەوسا و ئێستاش كەسی ترم وەك برادەر هێندەی ئەو خۆش نەویستووە: دارا ئەدیب (1935-1982) (دارای ئەددیب ئەفەندی) هەزارجار یادی بەخێر.
دارا گەنجێكی قۆز و جوان و باڵابەرز، خەڵكی سلەیمانی و لە بنەماڵەیەكی زۆر بەڕێز و خانەدان و رۆشەنبیریش بوو. لە پۆلی دووی ناوەندی لە (ناوەندی شەرقیە) لە كەركوك هاوكلاس بووین و هەر یەكسەر بووین بە برادەری گیانی بە گیانی یەكتری.
فاتمەخانی دایكی دارا ژنێكی زۆر جوانی چاو و برۆ رەشی رووخۆشی كچی سەعید ئاغای هەمەوەند بوو، ئەدیب ئەفەندی هاوسەری كە پوورزاشی بوو ئەویش كوڕی عەزیز بەگی ئەفسەرێكی سەردەمی عوسمانییەكان بووە. ئەدیب ئەفەندی پیاوێكی زۆر قۆزی ئاكار جوانی بەژنوباڵا مام ناوەنجی بوو.
ئەدیب ئەفەندی كە وەك (مدیر واردات) لە بەغداوە گواسترابۆوە بۆ كەركوك ئۆتۆمبیلێكی ئەمەریكی ماركەی (ستەدی بێكەر Study Baker)ی رەنگ سەوزی هەبوو كە شۆفێر بۆی لێ دەخوڕی. راخستنی ناوماڵیان نموونەی زەوق بەرزیی خێزانێكی بورژوازی بوو كە بە تابلۆی گرانبەهای بۆیەكارانی ئەوروپایی و پەیكەری برۆنز و شووشەواتی سەردەمانی بەسەرچووی بارۆك و رۆكۆكۆی ئەوروپاییەوە رازێنداربۆوە. لە ژووری میوانان و كاتی نانخواردنیش لەسەر سوفرە لە گرامافۆنێكی (هیس ماستەرس ڤۆیس his Masters voice)ەوە سەدای دەنگو ئاوازی چایكۆڤسكی لەگەڵ تازەترین گۆرانی ئیتاڵی و  ئەمەریكای لاتین بە ئیسپانی و بە ئینگلیزی شەپۆل شەپۆل بەرز دەبۆوە و ئەتمۆسفێرێكی بورژوازییەتی رۆژئاوایی دەئافراند.

كەركوك بۆ من هەر ئەوەندە نەبوو. لەو ساڵەوەو لە دوو سێ ساڵی دواتریش تا 54 كە پۆلی چواری سانەویم تەواو كرد و چووم بۆ بەغدا ساڵی پێنجەم لەوێ تەواو بكەم هەندێ لە خۆشەویستترین برادەرانی رێچكەی ژیانم پەیدا كرد كە ئەوانەی مابن تا ئێستاش نزیكترین برادەرمن، دارا ئەدیب (1982- 1935) ، كیسرا ئەدیبی برای و ئەرجومەندی مەلا سدیق. هەروەها لەوانەی كە هەر  لەو ساڵانەی كەركوك بووین بە برادەری نزیك و خۆشەویستی یەكتری... نوری شێخ جەمیلی تاڵەبانی، عیرفانی برای، عەدنانی فەتاح ئاغای كاكەیی و سەنخیرۆ یۆحەننا و سارگۆن و جۆزێف، سەروەر و ئەنوەری كاكە حەمەی دەروێش خاوەنی ئوتێل شەهرەزاد و سیروانی عەبدوڵا بەگی جاف و هەندێكی تریش... هەر لەو ساڵانەدا كاڵیی كاكە حاجی مەحمودی كۆیی و ماڵی تایەرەفەندی براگەورەی كاك عومەر دەبابە كە هێشتا پێكەوە دەژییان  و ماڵی كاك ئبراهیم ئەحمەد ئەوانیش هەر لە كەركوك بوون و پەیوەندی نزیكمان پێیانەوە هەبوو...
بێجگەلە كاكە حەمەی شەهرەزاد، مەلا سدیق بلوكێنیشم چاك لە بیرە كە كیۆسكێكی چكۆلانەی چاپەمەنی و پێم وایە پاكەت و شقاتە و ساردەمەنی فرۆشیشی هەبوو ئەویش هەر لە نزیك ئوتێلەكەی كاكە حەمە.
مەلا سدیق كوردێكی زۆر ناسیۆنالیست بوو و پێم وایە ئەندامی پارتی بوو و بە نهێنی كاری حیزبایەتی خۆی دەكرد. من و كاك سەعدی برام پاش رۆیشتنی كاك ئەنوەری براگەورەمان بۆ خوێندنی پزیشكی لە توركیا ئەگەر جارێك رێگای  دووگردكان و كەركوك بە باران و تۆفان بگیرایە و كەس نەبوایە مانگانەمان بۆ بێنێ دەچووین چەند دینارێكمان لە مەلا سدیق یان لە كاكە حەمەی شەهرەزاد بە قەرز وەردەگرت.
بێجگەلەمانە بنەماڵەیەكی تری كۆیی كە هەر لە كۆنەوەو لە سەرەتای چلەكانا لە هەولێر دۆست و برادەری بنەماڵەی ئێمە بوون، ماڵی سەبری عەبدوڵا دارۆغا كە لە كاتی خۆیدا بەڕێوەبەری پۆلیس بوو ئەوانیش ماڵیان لە كەركوك بوو. ئەمانە بوون بازنەی برادەرو ئاشنا و خزمانمان لەو چەند ساڵەی كە لە كەركوك دەمانخوێند. ژیانێكی خۆش و نوێ بوو بۆ من.

«مام جەلال رێی كەوتە كەركوك و وەك پیشەی خۆی لە ماڵی ئێمە لە شاترلوو پەیا بوو»

« مام جەلال لە كەركوك ، فێری ئەلف بای لاتینیی كردم بۆ نووسینی زمانی كوردی»

هەر جارێكی مام جەلال لە كۆیەوە یان لە هەولێرەوە بچووبا بۆ بەغدا و زۆر جار لە گەڕانەوەشیا لە ماڵی ئێمە لە كەركوك  لای دەدا. مام جەلال و كاكە سەعدیم پارتی بوون، من و دارا ئەدیبی برادەریشم شیوعی بووین. زەكیی كوڕی حاكم عەبدولڕەحمان سەعید بەرپرسی من و دارا بوو لە رێكخستنا و وا بزانم هەفتەی جارێك دەچووین بۆ ماڵەكەی و لەگەڵیا كۆ دەبووینەوە.
رۆژێكیان دیسان مام جەلال رێی كەوتە كەركوك و وەك پیشەی خۆی لە ماڵی ئێمە لە شاترلوو پەیا بوو.
هەر لەو سەفەرەی كەركوكی و لادانی لە ماڵی ئێمە مام جەلال ئەمجارەیان فێری ئەلف بای لاتینیشی كردم بۆ نووسینی زمانی كوردی لەجیاتی ئەلف بای عەرەبی وەك كوردەكانی توركیا و سووریا.

« هەرگیز ئەو ڕۆژە خۆشانە لەبیر ناكەم كە لەشەقامەكانی شاترلو و كەركوكی نوێ بەسەرم دەبرد»
لەو ماوەیەی كە ئێمەی لێ لە كەركوك بووین ئەویش لەوێ دەژییا. بەتەواوی نازانم بۆ لە كەركوك دادەنیشت كە خۆی كۆیی بوو، بەڵام رەنگە لەلایەن پارتییەوە بۆ كاری رێكخستنی حزبی لەوێ داندرابووبێ: كاكە عومەر مستەفا كە زیاتر بە (عومەر دەبابە) ناسراو بوو و پێم وایە هەنگی دەبێ ئەندامی مەكتەبی سیاسیی پارتی بووبێت. عومەر دەبابە پێشمەرگەیەكی دێرین، تێكۆشەرێكی ماندوونەناس، مرۆڤێكی قسەخۆشی ئێسك سووك بوو.  لەو ماوەیەی كەركوك كاكە سەعدی برام و من پەیوەندییەكی نزیكمان بە كاكە دەبابەوە هەبوو و هەمیشە لەگەڵ ئەو و لەگەڵ كاك عەبدوڵا كانی مارانی و كاك ئازاد مەحمود شەوقیی هونەرمەندا بەیەكەوە دەبووین. هەروەها هەر جارێكی كاك ئەحمەدی برامان و دایك و خوشك و براژنمان لە دووگردكانەوە بهاتبان بۆ كەركوك لەگەڵ بنەماڵەی تایەرئەفەندیی براگەورەی كاك عومەرا بەتایبەتی لەگەڵ هەمینە خانی خوشكیان و منداڵەكانی، كاكەمەم و سلێمان دیدەنی و هاتوچۆیان دەبوو كە كاك عومەریش هەر لەگەڵ ئەواندا دەژییا.

بای بای كەركوك
بەغدا خۆت بگرە هاتم
ساڵی خوێندنی 1954تەواو بوو من دەرچووم بۆ پۆلی پێنجەم و كاكە سەعدی براشم كە ئەو لە پۆلی پێنجەما بوو تەواوی كرد، ئەو بەكالۆریای وەرگرت و لێی دا رۆیشت بۆ لەندەن بۆ خوێندنی زانكۆ. من بەتەنیا مامەوە. ئەوسا كاكە موحسینی برام ئەویش لە دواساڵی كۆلێژی ماف بوو لە بەغدا و بە ژن و ماڵ بوو. ئەوە بوو كە لە ماڵەوە بڕیار درا منیش بچم بۆ بەغدا بۆ ماڵی ئەو و دوا ساڵی ئامادەییم لەوێ تەواو بكەم. هەر واشی لێ هات.
كاك سەعدی و خۆم هەرگیز ئەو ڕۆژە خۆشانەش لەبیر ناكەین كە لەگەڵ برادەرێكی زۆز نزیكی ترمان لە شەقامەكانی شاترلو و كەركوكی نوێ بەسەر دەبرد، ئازاد مەحمود شەوقی، یادی بەخێر وهەزار ڕەحمەت لە گۆڕی بێ.



سەرچاوە:
لە دووگردكانەوە بۆ بنی دونیا، هۆمەر دزەیی